Zapraszamy 11 kwietnia (poniedziałek) 2022 r. o godz. 17:00
do siedziby Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego (ul. Jezuicka 6/8, 00-281 Warszawa)
na wykład mgr. Norberta Grendela i dr. Dariusza Pączkowskiego
pt. “Historia orta gdańskiego z 1608 roku – fakty i mity“
Ort jako jednostka monetarna został na trwałe wprowadzony do polskiego systemu monetarnego na początku XVII wieku w Gdańsku. Ort w tym systemie odpowiadał wartości ¼ części talara czyli 10 groszy. Sprawą budzącą wątpliwości jest data emisji pierwszego orta. Autorzy współczesnych opracowań numizmatycznych przyjmują, powtarzając za Gumowskim, że do emisji monety doszło w mennicy gdańskiej w 1608 roku. Niniejszy wykład ma przybliżyć historię tej monety i przedstawić argumenty za i przeciw, że moneta była prawnie wybita w mennicy gdańskiej w 1608 roku.
Pierwsza pisana wzmianka o monecie pochodzi z 1842 roku, z katalogu opisującego zbiór numizmatyczny Reichela (DieReichelscheMuenzsamlung im St. Petersburg, ZweiterTheil). Moneta figuruje w katalogu pod numerem 1111 i zawiera tylko rozwinięcie legendy i skrótowy opis orta. Na podstawie tego katalogu Vossberg w 1846 roku publikuje w Koehne’sZeitschriftfuerMuenz- Siegel- undWappenkunde (Berlin, PosenundBromberg) krótki artykuł na temat monet gdańskich, zamieszczając informację o orcie z 1608 roku podając numer katalogowy 712 dla tej monety. Kolejna pisana informacja o monecie pochodzi także od Vossberga, który w 1852 opublikował monografię o mennictwie miasta Gdańska (Muenzgeschichte der Stadt Danzig, wyd. Danzig). Pod numerem 712 figuruje ort z 1608 roku, z tym samym opisem jaki był zamieszczony w artykule w 1846 roku. Zagórski, który prowadził bogatą korespondencję z Reichelem, znał zapewne katalog jego zbioru, zamieścił krótką informacje o orciez 1608 roku w wydanej w 1845 roku monografii Monety Dawnej Polski. Także Beyer w 1880 roku w Skorowidzu monet Polskich,wymienia lata emisji ortów gdańskich w tym rocznik 1608. Także Roczniki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w 1889, odnotowują emisję w 1608 roku.
W 1904 aukcja zbioru monet hr. Chełmońskiego odnotowuje pod pozycją 457 orta gdańskiego z 1608 roku, sprzedanego za jedną markę. W tym samym roku hr. Sobański kupuje od handlarza i numizmatyka gdańskiego Kahane’go orta gdańskiego z tego samego rocznika. Ort ten trafia później do zbioru Muzeum Narodowego w Warszawie. Ten egzemplarz stanowi podstawę do dalszych opracowań monet gdańskich, m.in. Gumowskiego w Mennica Gdańska, w której jako jedyny autor wymienia dwie odmiany, o różnych rewersach. Pierwsza odmiana to egz. opisany u Vossberga, druga odmiana to egz. ze zbioru Sobańskich, z adnotacją o odmiennej tarczy herbowej. Zastanawiające jest opisywanie egzemplarza pierwszej odmiany jako orta pochodzącego lub znajdującego się w zbiorach Gimnazjum gdańskiego, chociaż w przywoływanych czasopismach nie ma na ten temat żadnej wzmianki.
Analizując dostępne egz. monety – Muzeum Narodowe w Warszawie, oraz egz. oferowany na aukcji Raucha w Wiedniu wykazują dużą rozbieżność w stylistyce przedstawienia portretu Zygmunta III Wazy na awersie oraz elementów heraldycznych na rewersie takich jak tarcza herbowa, postument pod herbem, postacie lwów podtrzymujących tarczę herbową w porównaniu do emisji ortów z roku 1609 i późniejszych. Szczegółowa analiza wybranych liter napisu otokowego awersu i rewersu wykazuje także istotne różnice dla litery L, T czy A. Znak zarządcy mennicy gdańskiej, łapa niedźwiedzia, figuruje na orcie z 1608 roku i jest innego kształtu niż te późniejsze, z lat 1609-1615. Warto zaznaczyć, że łapa niedźwiedzia, znak Daniela Kluvera, figuruje na monetach gdańskich od 1609, kiedy zaczął samodzielnie zarządzać mennicą gdańską. Duże wątpliwości co do pochodzenia monety budzi stan powierzchni egzemplarza z Muz. Narodowego, która jest porysowana, silnie zmatowiona z wyraźnie całkowicie płaskimi powierzchniami liter. Analiza porównawcza z dukatami gdańskimi z lat wcześniejszych niż 1608 późniejszych także nie wykazuje wyraźnych podobieństw w stylistyce wizerunku królewskiego czy przedstawienia herbu miasta Gdańska.
Znane egzemplarze orta z 1608 roku wykazują cechy monet bitych, podczas gdy orty emitowane w 1609 roku lub późniejszych były produkowane metodą walcową.
W ostatnich latach pojawiło się kilka egzemplarzy orta gdańskiego 1608 roku, odnalezionych podobno w skarbach wraz z innymi monetami z tego okresu. Jeden z tych egzemplarzy był reprodukowany w katalogu Shatalina, inny egzemplarz pojawił się w 2021 roku w zapowiedziach aukcyjnych firmy Rauch z Wiednia. Kolejny egzemplarz znajduje się w prywatnych zbiorach także w Wiedniu. W sumie uwzględniając wszystkie źródła pisane i dostępny materiał zdjęciowy można określić, że znanych jest 7 egzemplarzy orta 1608 z roku.
Wydaje się w świetle zgromadzonego materiału, że emisja orta w 1608 roku jest wątpliwa. Do roku 1842 nie ma żadnej wzmianki w starodrukach numizmatycznych lub innych dziełach poruszających sprawy bicia monet wydanych w Gdańsku czy krajach ościennych.
WSTĘP WOLNY
Wykład organizuje Polskie Towarzystwo Numizmatyczne Oddział im. Karola Beyera w Warszawie